Görme Engelliler: Erişilebilir Gizli Oy Kullanmak Hakkımız!

Görme engelliler, refakatsiz, tek başlarına gizli oy verme haklarını kullanmak istiyor. TBMM’deki tüm parti ve milletvekillerine çağrı yapan görme engelliler, iradelerini sandığa tam yansıtabilmek için seçim yasasının 93’üncü maddesinin değiştirilmesini bekliyor.

Tek başına, gizli oy vermek anayasal bir hak. Ancak 298 sayılı Seçim Kanunu’nun 93’üncü maddesi görme engelliler, felçliler veya bu gibi bedensel engellerin seçim çevresindeki bir akrabaları veya yoksa herhangi bir başka seçmenin yardımıyla oy verebileceğini söylüyor. Bu düzenleme, görmeyenlerin gizli oy kullanma hakkını fiilen ortadan kaldırıyor.

Oysa maddede küçük bir düzenleme, vatandaşlık görevlerini herkes gibi yerine getirmelerini ve Yüksek Seçim Kurulu’nun (YSK) da gerekli tedbirleri almasını sağlayabilir. Yıllardır tek başlarına oy kullanabilmek için mücadele eden görme engelliler, TBMM Anayasa Komisyonu’ndan geçen seçim yasası teklifinde, talep ettikleri değişikliğin yer alabilmesini hala umut ediyor.

Engelsiz Erişim Derneği ve Görme Engelli Evrensel Hukukçular Derneği 298 sayılı Seçim Kanunu’nun 93’üncü maddesinin değişmesi için yasa tasarısı hazırladı ve Meclis’te grubu bulunan partilere sundu. Engelliler TBMM’den gelecek güzel haberi bekliyor.

‘İrademiz başkalarının insafına kalıyor’

Görme engelli avukat Olgun Yılmaz, “Oyumuzu kullanırken irademizi bir akrabamız veya daha kötüsü hiç tanımadığımız birinin insafına terk etmemiz isteniyor” dedi.

Yeni seçim yasası gündemdeyken görme engellilerin anayasal haklarının da garanti altına alınmasını talep ettiklerini söyleyen Yılmaz şöyle devam etti: “Bunun için 298 sayılı Seçim Kanununun 93’üncü maddesine, ‘YSK görme engellilerin tek başlarına oy kullanmaları için gerekli tedbirleri alır’ diye eklemek yeterli olacak. Böylece hem isteyenlerin birilerinin eşliğinde oy kullanma hakkı saklı kalabilir hem de dileyenlerin gizli ve mahrem biçimde tek başlarına oy kullanmaları yasayla güvence altına alınır.“

Engelli bireylerin siyasi tercihlerini kabine birlikte girdiği refakatçisi tarafından öğrenilmesini istemeyebileceğini belirten Yılmaz şunları söyledi: “Belki çekindiği, belki de korktuğu için gerçek iradesini ortaya koyamayabilir. Tek başına yaşayan ve bir yakını olmayan engelliler adına bir sandık görevlisi tarafından oyun kullanılması durumu tamamen hür iradenin sakatlanması sonucunu doğuracaktır.”

‘Kör olduğumuz için yok sayılıyoruz’

Engelsiz Erişim Derneği Başkanı Nurşen Korkmaz, “Siz görenler oyunuzu kimseyle paylaşmak zorunda değilsiniz. Kabine tek başına gidip oyunuzu kullanabiliyorsunuz. Bizim de böyle bir hakkımız var. Ama engelleniyoruz. Herkes gibi tek başımıza, bağımsız, mahrem biçimde yani olması gerektiği gibi oyumuzu kullanabilmeliyiz” dedi.

“Oyumu birlikte kullandığım kişinin benim irademi sandığa yansıttığını nereden bileyim” diyen Korkmaz şöyle devam etti: “Kör olduğumuz için yok sayılıyoruz. Başkasıyla oy vermek zorunda olmak istemiyoruz. Kaldı ki eşimiz, çocuğumuz, anne-babamızla aynı görüşe sahip olmayabiliriz.”

YSK şablona izin verdi ancak bastırmak istemedi

Mevcut oy pusulaları, görme engellilerin tek başlarına yasal haklarını kullanmalarına olanak tanımıyor. Ancak Engelsiz Erişim Derneği ve Boğaziçi Üniversitesi Görme Engelliler Teknoloji ve Eğitim Laboratuvarı (GETEM) oy pusulası boyutlarında şablonlar hazırlamıştı. Şablonlara oy pusulası yerleştirilince, her parti veya adayın altında mühür basılacak bölüm boşluklarla gösteriliyor ve dokunularak hissedilebiliyor. Bu erişilebilir oy pusulaları, Birleşmiş Milletler’in (BM) her yıl engellilerin önündeki bariyerleri kaldıran yenilikçe projelere destek veren organizasyonu Zero Project’ten 2019’da ödül aldı. Engellilerin talebi üzerine Yüksek Seçim Kurulu erişilebilir oy pusulası şablonunun kullanılmasına izin verdi. Ancak her seçimde milyonlarca oy pusulası basan YSK şablonu basmayı reddetti. Dernek şablonu, binlerce görme engelliye posta yoluyla ulaştırdı.

Alternatif yöntemler de geliştirilebilir

Görme engelliler 2017 anayasa referandumu, 2018 cumhurbaşkanlığı seçimleri ve 2019 yerel seçimlerinde şablon yardımıyla tek başlarına oy kullanabildi. Korkmaz, “Biz görme engellilere tek başına oy kullandırabilecek yöntemler bulunabileceğini gösterdik. Şablon dışında alternatif yöntemler de uygulanabilir. İsteyen yine bir yakınıyla oyunu kullanabilir ama biz tek başına iradesini göstermek isteyenlere bu fırsat verilmeli ve güvence altına alınmalı” dedi.

Siyasi partiler ‘A ne güzel’ dedi ama…

Görme engelli Engin Yılmaz, taleplerinin temel bir demokratik hak olduğunu söyledi: “Bütün partilere tek tek yazdık, hepsiyle görüştük. ‘A ne güzel’ dedi hepsi. Ama ortada hala bir şey yok.” Önceki üç seçimde nasıl oy kullanabileceklerini gösterdiklerini belirten Yılmaz, “Şablon pusula bu yöntemlerden sadece biri. Başka bir yöntem de olabilir. Yeter ki yasa koyucular taleplerimize kulaklarını tıkamasın” dedi.

Görme engelliler, yasada ilgili değişikliğin yapılması için change.org’da da bir imza kampanyası sürdürüyor.

Düzenleme kolay ve basit

Engelsiz Erişim Derneği ve Görme Engelli Evrensel Hukukçular Derneği’nin 298 sayılı seçimlerin Temel Hükümleri ve Seçmen Kütükleri Hakkında Kanunun 93’üncü maddesinde şu değişiklikleri öneriyor:

“Engelli bireyler hakkında oy kullanacağı sandıkta her türlü önlem alınır. YSK engelli bireylerin gizli, bağımsız ve tek başına oy pusulasına işaretleme yapabilmesi için teknik alt yapıyı hazırlar ve her türlü araç-gereci o sandıkta bulundurur. Eğer isterse engelli birey, kendisinin belirleyeceği bir kişinin refakatiyle oyunu kullanabilir.”

Maddenin sonuna da şu fıkrayı ekliyor: “Bu madde kapsamında yapılacak uygulama ve alınacak önlemleri gösteren usul ve esaslara ilişkin düzenlemeler, Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı, Adalet Bakanlığı ve YSK tarafından kanunun yayımı tarihinden itibaren üç ay içerisinde çıkarılacak yönetmelikle düzenlenir.”

BM endişelendi ve uyardı

Engellilerin oy kullanmakla ilgili sorunu BM Engelli Hakları İzleme Komitesi’nin de dikkatinden kaçmadı ve endişelere yol açtı. Komite, Türkiye’ye seçim kanununda değişiklik yapılmasını tavsiye etti.

Komite aşağıda belirtilen konularda endişe duyduğunu bildirdi:

*Zihinsel ya da psikososyal engelli bireylerin seçme ve seçilme hakkını kullanmasını engelleyen yasa hükümleri

*Oy merkezlerinin ve seçim sandıklarının erişilebilir olmaması ve Braille, işaret dili ve Easy Read gibi erişilebilir formatlarda malzeme ve bilginin eksikliği

*Seçim ve siyasi süreçlerde engelli bireylerin ihtiyaçlarının dikkate alınması için seçim görevlilerine yönelik eğitim programları gibi farkındalık arttırıcı bilginin olmaması.

Komitenin tavsiyeleriyse şöyle sıralandı:

*Seçimlerin Temel Hükümleri ve Seçmen Kütükleri Hakkında Kanun’un değiştirilerek, zihinsel ya da psikososyal engelli bireylerin seçme ve seçilme haklarını yasaklayan hükümlerin kaldırılması

*Oy merkezlerinde, kırsal ve merkezden uzak alanlarda olan seçim sandıklarına bilhassa özen gösterilerek, tüm engelli bireyler için erişilebilir formatlarda bilgi ve materyalin hazır edilmesi, oy kullanımı için erişilebilir ortam olması ve kapalı oy kullanma usulünün temin edilmesi

*Engelli bireylerin seçim ve siyasi süreçlere etkili katılımlarının sağlanması amacıyla, engelli bireylerin hakları konusunda seçim görevlilerine seçim sürecinin her aşamasında uygun eğitim verilmesi.

Eşitlik ilkesi ihlal ediliyor

Anayasada, “… Çocuklar, yaşlılar, özürlüler, harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleri ile malul ve gaziler için alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı sayılmaz” hükmü yer alıyor. Engelliler Hakkında Kanun’un üçüncü maddesi ‘siyasi, ekonomik, sosyal, kültürel, medeni veya başka herhangi bir alanda insan hak ve temel özgürlüklerinin tam ve diğerleriyle eşit koşullar altında kullanılması veya bunlardan yararlanılması önünde engelliliğe dayalı olarak gerçekleştirilen her türlü ayrım, dışlama veya kısıtlamayı’ yasaklıyor.

BM Engelli Hakları Sözleşmesi, devletlere engellilerin siyasi haklarını güvence altına almaları görevini veriyor. Sözleşmenin 29’uncu maddesi devletlere, engellilerin siyasi haklarını ve diğer bireylerle eşit koşullar altında bunlardan yararlanma imkânını güvence altına almaları görevini veriyor. Madde, seçim usullerinin, tesislerinin, materyallerinin kullanımının kolaylaştırılmasını, engellilerin seçimlerde ve referandumlarında baskıya uğramadan gizli oy kullanmalarını, aday olma haklarının korunmasını, mümkün olduğunca yardımcı ve yeni teknolojilerin kullanılmasının sağlanmasını, seçmen olarak tercihlerini özgürce ifade edebilmelerini güvence altına almasını, talep etmeleri durumunda oy kullanırken kendi seçtikleri bir kişinin desteğini almalarına izin verilmesini düzenliyor.

Diken